تبیین و اندازه‌گیری شاخص فرصت انسانی در آموزش ایران

تبیین و اندازه‌گیری شاخص فرصت انسانی در آموزش ایران* دکتر اسمعیل ابونوری1 علیرضا محمدی2 چکیده برابری فرصت، ما را از توزیع کالاها و خدمات اساسی میان کودکان فارغ از شرایطی همچون جنسیت، پیشینه خانوادگی و محل زندگی مطمئن می­سازد و شاخص فرصت انسانی ابزاری را مهیا می­کند تا روند تغییرات برابری فرصت در طی زمان در یک کشور یا در مقایسه با سایر کشورها مورد سنجش قرار گیرد. این شاخص با بررسی نرخ پوشش یک فرصت پایه در کنار نحوۀ توزیع آن، نشان می‌دهد که چه سهمی از کل فرصتهای موجود، منصفانه توزیع شده‌ است. در این مقاله پس از تبیین مفهوم نابرابری فرصت و شاخص فرصت انسانی، با بهره­‌گیری از داده‌های دو دوره مطالعه بودجه خانوار، نابرابری فرصت در دسترسی به آموزش و میزان منصفانه بودن توزیع دسترسی کودکان به آموزش در ایران اندازه‌گیری شده است. بدین منظور با به کارگیری مدل لوجیت، احتمال دسترسی هر کودک به تحصیل مورد محاسبه قرار گرفته و سپس با به کارگیری روش پیشنهادی باروس و همکاران، شاخص فرصت انسانی محاسبه شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که احتمال دسترسی به آموزش ابتدایی طی سالهای 1383 تا 1392 افزایش یافته و شاخص فرصت انسانی بهبود یافته است. این بهبود می‌تواند برآیند دو عامل باشد. نخست، بهبود نرخ پوشش تحصیلی در جامعه؛ دوم، کاهش نابرابری احتمال دسترسی به آموزش میان گروههای گوناگون جمعیتی. یافته‌ها نشان می‌دهد منشا اصلی افزایش شاخص فرصت انسانی، افزایش اثر مقیاس یا همان افزایش میانگین دسترسی به آموزش در کشور است. با وجود افزایش اثر توزیع، سهم آن در مقایسه با اثر مقیاس کمتر است که این امر نشانگر تداوم نابرابری در دسترسی به آموزش میان افراد بر حسب شرایط است. طبقه‌بندی JEL: C25, C55, I24, O15, O38   کلید واژگان: نابرابری فرصت، دسترسی به آموزش ابتدایی، شاخص فرصت انسانی، ایران ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ * این مقاله از رساله دکتری علیرضا محمدی تحت عنوان «نابرابری فرصت در دسترسی به آموزش در ایران» به راهنمایی دکتر اسمعیل ابونوری در دانشگاه سمنان استخراج شده است. تاریخ دریافت: 96/2/4                     تاریخ پذیرش: 95/7/15 1. استاد اقتصادسنجی و آمار اجتماعی دانشگاه سمنان  [email protected] 2. دانشجوی دکتری علوم اقتصادی دانشگاه سمنان، کارشناس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، پژوهشگاه مطالعات آموزش‌و‌پرورش (نویسنده مسئول) [email protected]